Hoogbegaafdheid is een lastig te definiëren begrip. Er zijn niet voor niets ruim honderd verschillende definities van hoogbegaafdheid ontwikkeld. Dit zorgt voor veel verwarring en visie verschil bij ouders, leerkrachten en hulpverleners. Hoe weet je of je al dan niet met een hoogbegaafd kind te maken hebt?
In alle definities lijkt men het eens te zijn dat een hoogbegaafd kind een hoog IQ heeft. De ene definitie houdt een grens aan van IQ130, de andere van IO140. Maar wat als een kind door verschillende factoren moeilijk te testen is en zijn IO niet prijs geeft door middel van een test? Kunnen we dan niet meer spreken van hoogbegaafdheid?
Ik denk van wel. Hoogbegaafdheid is goed te herkennen aan de hand van gedragskenmerken. Helaas zijn deze kenmerken moeilijk in lijstjes te vatten, waardoor herkenning een lastig punt is voor scholen en in de hulpverlening. Ouders weten vaak goed dat hun kind anders is, sneller, gevoeliger, intenser. Een quote van Ingrid Oostenenk die ik ook in mijn boek Gevoelig Hoogbegaafd heb gebruikt omschrijft het mooi: “Wij kijken en denken en voelen door een vergrootverbreedverdiepingsglas, meerdimensionaal”
Uit verschillende wetenschappelijke modellen komt naar voren dat hoogbegaafdheid meer is dan het hebben van een hoge intelligentie. Hoogbegaafdheid is dus niet synoniem aan hoogintelligent, extreem slim, getalenteerd of goed lerend. Het is tijd dat het beeld over hoogbegaafde kinderen wordt bijgesteld en signalering niet wordt gebaseerd op de hoogte van het IQ en vanuit prestaties, zodat ze minder snel buiten de boot gaan vallen. Hoogbegaafde kinderen zijn gevoelige kinderen, ze hebben een verhoogd bewustzijn en nemen meer waar.
De intensiteit en gevoeligheid van deze kinderen begeleiden is prachtig en een voorrecht. Hierdoor hebben ze weer de mogelijkheid om hun bijzondere talenten te geven en te delen. Gevolg van het te eenzijdige beeld van hoogbegaafdheid is dat veel hoogbegaafde kinderen niet de begeleiding krijgen die ze nodig hebben. Hoogbegaafdheid wordt te gemakkelijk verward met slim zijn.
De Poolse psychiater Dabrowski heeft de gevoeligheden van hoogbegaafde mensen onderzocht en beschreven in The Theory of Positive Disintegration (1966). Hoogbegaafdheid wordt hierin niet gebaseerd op IQ, maar het ontwikkelingspotentieel wordt zichtbaar in de vijf gebieden van gevoeligheden (overexcitability): psychomotorisch, zintuiglijk, intellectueel, beeldend en emotioneel. Deze gevoeligheden staan bij hoogbegaafde mensen wijd open voor prikkels van buitenaf (bron: www.everyoneweb.com/dabrowski).
Psychomotorische gevoelige kinderen
Hoogbegaafde kinderen die psychomotorisch gevoelig zijn, zijn zeer actief en energiek. Deze kinderen bewegen veelvuldig, praten snel, zijn fysiek nadrukkelijk aanwezig en hebben een enorme behoefte aan actie. Wanneer zij gespannen zijn, praten ze onophoudelijk tot dwangmatig, ze handelen impulsief, kunnen wangedrag vertonen, hebben zenuwtrekken, zijn intens gedreven, overgeorganiseerd en/of competitief. Zelf hebben ze weinig last van hun gedrag en kunnen ze zich er ook heel prettig bij voelen. De omgeving ervaart dit vaak anders en vindt hun gedrag te druk en intens. Deze kinderen krijgen al snel de diagnose AD(H)D, omdat hun gedrag hierop lijkt. Het verschil is dat hoogbegaafde kinderen dit gedrag selectief laten zien.
Tijdens een groepsbijeenkomst van een GelukkigHB groep kwam de leerkracht van Tom mee. Ze was uitgenodigd door Tom zelf en de groep had ermee ingestemd omdat hij al vaker had aangegeven dat zijn leerkracht niet begreep waarom hij was zoals hij was. Na het vierkantgesprek waarin we hadden gepraat over hoogbegaafd zijn, kwam de leerkracht naar me toe. Ze vertelde dat ze heel onrustig was geworden van het gesprek omdat alle kinderen tijdens het gesprek met iets anders bezig waren en niet leken te luisteren. Er werd gefriemeld, getikt, gedraaid en zelfs onderling gesproken. Wat een mooie observatie was dit. De groep ging opnieuw bij elkaar zitten. Ze legden uit dat friemelen helpt om beter te kunnen luisteren en concentreren. De onderlinge gesprekken gingen over het besproken onderwerp en ze hielpen elkaar om het makkelijker een plek te geven en te delen. Het draaien en tikken ervaarde niemand als storend, dat hoorde erbij. Na deze uitleg zag de leerkracht in dat de beleving anders was en dat het gedrag van Tom in de klas niet storend bedoeld was. Ze vroeg aan mij hoe ze dit beter kon begeleiden. Dit antwoord kon Tom beter zelf geven als ervaringsdeskundige. Hij vertelde haar dat hij graag af en toe even wilde lopen om zijn energie kwijt te kunnen, dat hij graag een tekenboekje wilde om te kunnen tekenen of droedelen tijdens een kringgesprek of uitleg moment. Doordat hij meer bewegingsvrijheid krijgt kan hij zich ook makkelijker aanpassen in de klas als dat echt belangrijk is.
Zintuiglijke gevoelige kinderen
Hoogbegaafde kinderen die zintuiglijk gevoelig zijn, zijn intens gevoelig voor ervaringen die met de zintuigen te maken hebben. Dat betekent dat ze hier intens van kunnen genieten, maar er ook een intense afkeer van kunnen hebben. Deze kinderen krijgen veel meer informatie binnen via hun zintuigen dan andere mensen. Er kan intens worden genoten van muziek, theater, gedichten, eten, geuren, texturen, bezienswaardigheden. Eigenlijk van alles wat esthetische waarde heeft. Maar andersom kan er ook een extreme afkeur zijn wanneer de muziek vals is, het eten smakeloos, de texturen onplezierig, de geur als stank wordt ervaren, etc. De opname van informatie wordt door deze gevoeligheid sterk vergroot en daardoor raken deze mensen snel overspoeld. Wanneer de zintuiglijk gevoelige kinderen overprikkeld of gespannen zijn, kunnen ze gaan overeten, helemaal opgaan in muziek of andere fysieke sensaties opzoeken. Anderen trekken zich juist terug en ondervinden veel last van extra prikkels, zoals etiketjes in kleding, het geflikker van tl-buizen, het zoemen van de beamer, lichaamsgeurtjes of parfum, etensluchtjes, het krassen van een pen. De focus ligt hier dan zo sterk op dat al het andere ondergeschikt wordt.
Eens in het half jaar ontvangen we in de groepen ouders, leerkrachten, opa’s en oma’s of vrienden die eens mee willen kijken. De kinderen beslissen zelf wie ze hiervoor willen uitnodigen. We houden deze drukke visite’s altijd kort. Het is een overvloed aan informatie voor de kinderen. Nieuwe geluiden, nieuwe gezichten, nieuwe geuren, veel aanrakingen, veel verschillende sferen die bij elkaar komen. Alles moet verwerkt worden terwijl je tegelijkertijd ook gastvrouw/heer bent en je wilt laten zien waar je mee bezig bent geweest.
Voor de kinderen is dit zeer vermoeiend, maar door het kort te houden blijft het toch plezierig voor de meeste kinderen. Op het slotfeest van een basisschool bleven veel hoogbegaafde kinderen weg omdat ze niet geconfronteerd wilden worden met zoveel indrukken tegelijkertijd. Krachtig, dat je jezelf zo jong al zo goed kent en dat ouders en leerkrachten zo goed naar het kind luisteren dat ze hier acceptatie en respect voor op brachten.
Intellectueel gevoelige kinderen
Hoogbegaafde kinderen die intellectueel gevoelig zijn, hebben een sterke behoefte aan het begrijpen van situaties en het zoeken naar de waarheid. Hierdoor kunnen ze ook zeer vasthoudend zijn in het oplossen van problemen. Ze hebben een grote honger naar kennis, ze willen analyseren en synthetiseren. Denken over denken en theorieën tot zich nemen zijn favoriete bezigheden. Ze zijn intens nieuwsgierig en hebben een zeer scherpe waarneming. Vaak lezen ze alles wat los en vast zit. Hun concentratie kan zeer goed zijn als ze een focus hebben op een vraagstuk. Deze kinderen kunnen vaak tot in detail hun visuele waarnemingen onthouden en weergeven. Een belangrijk kenmerk is de intense beleving van morele en ethische zaken. Problemen in de samenleving, mensenrechten, milieu en respect zijn zaken die hen langdurig en intensief kunnen bezighouden. In de omgang met andere kinderen en volwassenen kan het soms botsen, omdat ze te ongeduldig zijn wanneer anderen hun tempo niet kunnen bijbenen. Ook hun onafhankelijke manier van denken, hun kritische houding of enthousiasme kan voor sociale problemen zorgen.
Mirjam heeft moeite met het schoolse leren. Haar resultaten zijn mager. Mirjam is niet geïnteresseerd in het schoolse leren. Ze wil graag iets betekenen voor de wereld. Ze denkt veel na over de mogelijkheden die ze heeft om de wereld mooier te maken en zet zich in om deze mogelijkheden in de praktijk toe te passen. Mirjam ervaart volwassenen als grote spelbreker hierin. Ze heeft zelf een idee over een betere stad. Ze bedacht thuis dat er mini tuintjes in de stad gemaakt kunnen worden, gewoon door een stoeptegel te lichten en er planten in te zetten. Het zou de stad mooier en gezonder maken voor mensen. Mirjam ging direct aan de slag met het uitzoeken van verschillende geschikte planten en het maken van verschillende ontwerpen voor de tuintjes. Hiermee ging ze naar haar leerkracht die enthousiast reageerde. Natuurlijk mocht ze hiermee aan de slag…als ze het project van de leerkracht eerst af had en het project over de natuur ging starten, begin december.
Mirjam werd boos en haar leerkracht reageerde vol onbegrip. Mirjam moest gewoon even wachten op haar beurt, dat was zeker een leerpunt voor haar.
Mirjam bleef boos. In december kon ze natuurlijk geen tuin aanleggen, dan groeien planten niet.
In de begeleiding van intellectueel gevoelige kinderen kan het heel belangrijk zijn om je eigen idee of project even los te laten. Koester het enthousiasme van het kind en help ze om hun doel te bereiken. Draag er zorg voor dat hun interesse optimaal onderzocht kan worden.
Beeldend gevoelige kinderen
Hoogbegaafde kinderen die beeldend gevoelig zijn, hebben een grote verbeeldingskracht, doorspekt met beelden en indrukken. Deze kinderen maken in hun manier van praten vaak gebruik van metaforen en ze visualiseren hun ideeën. Het zijn de uitvinders en de verhalenschrijvers. Zij verwarren soms de waarheid met hun fantasie, maar zijn zeker niet aan het liegen. Hun herinneringen en ideeën lopen hier door elkaar heen. Sommige kinderen maken een eigen fantasiewereld met fantasievriendjes en spannende gebeurtenissen. Dit helpt hen om aan de verveling van de dag te ontsnappen. Een saaie schoolse opdracht kan lastig te voltooien zijn wanneer hun rijke verbeeldingskracht geactiveerd wordt en er een heel andere gedachtestroom op gang komt. Wanneer er geen mogelijkheden tot creatief denken worden geboden, is dit voor hen de ideale manier om aan hun eigen behoefte te voldoen.
Femke komt giechelend binnen en ploft op de bank. ‘Ik ben een nerd. Ik heb het net ontdekt’. Femke is met haar klas naar een museum geweest. Ze verdween daar in de schilderijen en genoot met volle teugen. Tot grote irritatie van haar klasgenoten zat ze samen met een ander hoogbegaafd meisje op de grond voor de schilderijen met een opschrijfboekje aantekeningen te maken. Deze aantekeningen werden ter plaatse gedichten. Na de excursie regelde ze dat ze langer mocht blijven, ze wilde meer zien, meer ervaren. De reacties van klasgenoten waren totaal ondergeschikt aan de ervaring die ze had. Zoveel moois, zo’n intense beleving en dit ook nog kunnen delen met iemand. Femke voelt zich een nerd, een gelukkig nerd.
De docent zag het gebeuren en genoot mee. Ze gaat haar lessen voor Femke en vriendin een andere vorm geven, dat is duidelijk.
Emotioneel gevoelige kinderen
Hoogbegaafde kinderen die emotioneel gevoelig zijn, ervaren veel intense gevoelens en extreme en complexe emoties. Meestal komt dit als eerste thuis tot uiting in heftige uitbarstingen en heeft de omgeving niet direct door wat er speelt bij het kind. Deze kinderen verwarren snel hun eigen gevoelens met die van anderen of andersom, waardoor ze extra belast worden. Emoties kunnen ook lichamelijk ervaren worden in de vorm van buikpijn, hoofdpijn/migraine, blozen, snel huilen, hard lachen. Veel kinderen die emotioneel gevoelig zijn, maken zich ernstige zorgen over anderen of zijn bijvoorbeeld bezig met de dood. Een oppervlakkig contact met anderen komt vrijwel niet voor. Deze kinderen verdiepen relaties en hechten zich aan anderen, maar ook aan dieren en dingen. Ze zijn zich zeer sterk bewust van hun eigen gevoelens en ontwikkeling en sturen zichzelf hierin aan. Op andere mensen komt hun emotie al snel over als overdreven.
Jasper huilt veel. Hij is 12 jaar en kan niet overweg met de hoeveelheid emoties die hij ervaart. De enige uitweg die hij ziet is huilen. Als ik Jasper een vraag stel blijft het stil. Zijn moeder voelt zich ongemakkelijk en vult het antwoord in. Ik vraag haar vriendelijk om dit niet te doen, ik heb de tijd en wacht geduldig op Jasper. Even later geeft hij zelf antwoord. Dit gebeurt een aantal keren. Moeder vindt dit maar lastig. Totdat Jasper zelf aangeeft dat ze niets moet zeggen. Hij denkt na, er zijn zoveel mogelijkheden om uit te kiezen, dat heeft gewoon tijd nodig zegt hij met een grijns. De spanning die het hem oplevert om uit alle mogelijkheden te moeten kiezen, maakt dat hij snel gaat huilen. Hij leeft voortdurend met deze stress. Tijd is wat hij nodig heeft, samen met een grotere woordenschat om zich beter en makkelijke te kunnen uiten.
Alle intense ervaringen die hoogbegaafde kinderen en volwassenen iedere dag weer opdoen, hebben een plek nodig. moeten verwerkt worden. Hiervoor zijn vertrouwen en zelfreflectie nodig. Wanneer hoogbegaafde kinderen en volwassenen zichzelf beter leren begrijpen, krijgen ze meer grip op hun leven en kunnen ze een gelukkiger leven gaan leiden.
Dit artikel is gepubliceerd in Gifted@248, jaargang 1, uitgave 1
